Suchość w jamie ustnej – przyczyny i sposoby jej łagodzenia

Suchość w jamie ustnej to niezwykle nieprzyjemny objaw – może utrudniać odczuwanie smaków, żucie jedzenia, a nawet mowę. Często wiąże się też z bolesnością i pieczeniem. Co jednak najważniejsze, jest on bardzo niekorzystny dla zdrowia. Jakie są przyczyny suchości w jamie ustnej i co może ją złagodzić?

Ślina – bez niej ani rusz

Ślina, która w 99 proc. składa się z wody, jest bardzo ważnym płynem ustrojowym. Dorosła osoba każdego dnia produkuje jej około 0,5-1 l, a za jej wydzielanie odpowiedzialne są 3 pary głównych gruczołów ślinowych (produkują około 90 proc. całości śliny) oraz od 200 do nawet 400 małych. Wszystkie rozmieszczone są w śluzówce jamy ustnej oraz gardła.

Jakie są funkcje śliny?

• Pozwala na zachowanie homeostazy (równowagi środowiska wewnętrznego) w jamie ustnej.
• Wspiera odczuwanie smaków.
• Odgrywa istotną rolę w procesie trawienia, ułatwia żucie oraz przełykanie jedzenia.
• Nawilża tkanki.
• Pomaga chronić zęby oraz śluzówkę jamy ustnej przed negatywnym wpływem czynników zewnętrznych – biologicznych (np. bakterii czy grzybów), chemicznych, mechanicznych.
• Ułatwia mówienie.
• U osób, które noszą protezę, wpływa na znaczne zwiększenie komfortu – chroni przed otarciami i związaną z tym bolesnością.

Kserostomia – co to jest?

Opisując problem suchości w jamie ustnej, bardzo często ma się na myśli kserostomię. Pod tym pojęciem kryje się przede wszystkim właśnie odczucie suchości, choć obraz kliniczny jest zdecydowanie szerszy – pojawiają się bowiem także inne objawy wynikające ze zmniejszenia lub braku wydzielania śliny. Wyróżnia się dwa rodzaje tej dolegliwości:

• kserostomię prawdziwą – gdy faktycznie dochodzi do ograniczenia bądź nawet zahamowania produkcji śliny przez odpowiednie gruczoły;
• kserostomię rzekomą (inaczej objawową) – dotyczy subiektywnego odczuwania suchości w jamie ustnej, przy zachowanej prawidłowej pracy ślinianek.

Dolegliwość ta dotyka osoby niemalże w każdym wieku (20-80 lat), niezależnie od płci (choć częściej obserwuje się ją u kobiet). Niektóre dane wskazują, że może dotyczyć nawet 12,7-27,3 proc. społeczeństwa – czyli około ¼ z nas.

Co ważne, suchość w jamie ustnej to kluczowy objaw kserostomii, ale – jak to zostało wspomniane – niejedyny. Zwykle towarzyszy jej także:

• swędzenie i pieczenie jamy ustnej, a w niektórych przypadkach także warg;
• zmiany w zabarwieniu śluzówki – może pojawić się zarówno bladość, jak i znaczne zaczerwienienie (wręcz ognistoczerwone);
• zmiany w wyglądzie języka – pojawienie się bruzd lub przeciwnie: wygładzenie jego powierzchni;
• trudności w jedzeniu i połykaniu,
• zaburzenia smaku,
• dyskomfort podczas mówienia,
• uszkodzenia śluzówki jamy ustnej,
• zwiększone ryzyko kandydozy oraz owrzodzeń,
• szybko rozwijająca się próchnica,
• nieprzyjemny zapach z jamy ustnej.

Kserostomia (suchość w jamie ustnej) – przyczyny

Wskazuje się, że etiologia kserostomii jest dość złożona. Wyróżnia się jednak kilka istotnych czynników, które w większości przypadków uznaje się za jej przyczyny. Należą do nich:

• stosowanie niektórych leków (mówi się wtedy o kserostomii polekowej – niektóre dane wskazują, że suchość w jamie ustnej może być skutkiem ubocznym przyjmowania nawet ponad 400 różnych pozycji);
• radioterapia;
• palenie papierosów;
• wiek – u osób starszych często występuje zwiększenie lepkości śliny, a także zmiany w jej składzie, zwłaszcza w obrębie białek, głównie tzw. mucyn (wraz z wiekiem ich ilość spada, a to m.in. właśnie one odpowiadają za lepkość oraz gęstość śliny);
• niedobory niektórych składników odżywczych – np. witamin B1 i B6 czy żelaza (przy niedokrwistości);
• alergie;
• inne choroby – może być objawem m.in. niewyrównanej cukrzycy (zarówno typu I, jak i II), nadczynności tarczycy, reumatoidalnego zapalenia stawów, kamicy, stanów zapalnych gruczołów ślinowych, nowotworów, zaburzeń hormonalnych i innych.

Pamiętajmy jednak, że suchość jamy ustnej nie zawsze od razu musi być związana z kserostomią. Do nadmiernego przesuszenia śluzówki dochodzi także w wyniku:

• gorączki;
• oddychania zanieczyszczonym powietrzem;
• zbyt słabego nawodnienia organizmu (wskazuje się, że dorosła osoba powinna wypijać około 2-2,7 l płynów dziennie);
• nadwyrężenia głosu;
• oddychania przez otwarte usta (często dzieje się tak np. przy zatkanym nosie);
• złego stanu emocjonalnego (stres czy np. stany depresyjne lub lękowe mogą wywoływać objawy somatyczne, w tym także właśnie suchość w jamie ustnej).

Warto dodać, że w wielu przypadkach odczucie suchości w jamie ustnej intensyfikuje się w nocy. Wpływających na to czynników jest co najmniej kilka. Jednym z nich jest m.in. fakt, że nawet 80 proc. wydzielania śliny jest pobudzane podczas jedzenia, co w nocy zwykle jest ograniczone.

Jak złagodzić suchość w jamie ustnej?

Przede wszystkim warto zacząć od dobrej wiadomości: w dużej części przypadków objaw, jakim jest suchość w jamie ustnej, jest odwracalny. Jak się go pozbyć? Ważne jest zajęcie się przyczyną problemu – jeśli są to np. skutki uboczne określonych produktów leczniczych, wspólnie z lekarzem prowadzącym można poszukać innych preparatów, zaś niedobory składników odżywczych wymagają wprowadzenia odpowiedniej zdrowej diety, a czasami także suplementacji (co również powinno być skonsultowane z lekarzem) itd.

Jednocześnie równie istotne, jak leczenie przyczynowe, jest też bieżące łagodzenie suchości w jamie ustnej, co pozwala przywrócić komfort codziennego funkcjonowania. Co jest w tym zakresie szczególnie pomocne?

Prawidłowa higiena jamy ustnej

Bardzo ważne jest mycie zębów co najmniej dwa razy dziennie (w tym czasie także oczyszczanie języka). W przypadku osób, które mierzą się z suchością w jamie ustnej, poleca się stosowanie miękkich szczoteczek oraz delikatnych past z fluorem. Należy też używać nici dentystycznej, co pozwoli dokładniej zadbać o higienę szczelin pomiędzy zębami. Ważne są także regularne wizyty u stomatologa – co najmniej 3 razy w roku. Specjalista może wtedy polecić dodatkowe działania, jak np. odpowiednie płukanki czy żele do aplikacji na dziąsła i zęby, które mogą m.in. niwelować poziom bakterii w jamie ustnej, tym samym zmniejszając ryzyko rozwoju próchnicy.

Odpowiednie żywienie

Jako że ślina w dużej mierze wydziela się m.in. podczas żucia czy ssania, pomocne mogą okazać się bezcukrowe gumy czy bezcukrowe twarde cukierki, które będą stymulować jej wydzielanie. W diecie zaleca się ograniczenie potraw i produktów o ostrym, słonym lub szczególnie kwaśnym smaku, a także dań bardzo gorących lub zimnych – mogą dodatkowo podrażniać śluzówkę. Podobnie mogą zadziałać bardzo suche produkty, jak np. sucharki czy chipsy – zwiększają ryzyko mechanicznych podrażnień.

Mówiąc o żywieniu, należy wspomnieć także o napojach. Przy suchości w jamie ustnej powinno się pamiętać o częstym piciu wody oraz innych bezcukrowych napojów. Choć, co ważne, lepiej unikać kawy oraz mocnej herbaty – mogą dodatkowo działać wysuszająco na tkanki. O częstym popijaniu małymi łykami należy pamiętać zwłaszcza podczas dłuższego mówienia – warto, aby np. nauczyciele, którzy na co dzień pracują głosem, mieli zawsze pod ręką szklankę ciepłej wody. Poleca się mieć ją także przy łóżku, ponieważ – jak to zostało wspomniane – suchość w jamie ustnej bardzo często intensyfikuje się w nocy.

Co jeszcze pomaga na suchość w jamie ustnej?

• Troska o odpowiednie nawilżenie powietrza w pomieszczeniach, w których przebywamy – wskazuje się, że optymalna dla naszych organizmów wilgotność powietrza wynosi 45-65 proc.;
• Unikanie alkoholu oraz zaprzestanie palenia papierosów;
• Unikanie przebywania w pomieszczeniach z zanieczyszczonym powietrzem, w tym także dymem papierosowym (bierne palenie);
• Stosowanie wyrobów medycznych, które pomogą nawilżyć śluzówkę i tym samym przyniosą ulgę, jak np. pastylki do ssania Fiorda Vocal MD;
• Ssanie kostek lodu czy mrożonych owoców, np. plasterków ananasa – pobudza to gruczoły ślinowe do produkcji śliny;
• Warto też pamiętać o przygotowywaniu potraw, które będą smakowite i dobrze doprawione – dlaczego? Unikając wymienionych wcześniej produktów, tj. ostrych, kwaśnych, słonych, może być trudno o odnalezienie nowego sposobu smacznego gotowania. Należy jednak próbować znaleźć takie przyprawy ziołowe, które sprawią, że jedzenie nie będzie mdłe. Pomoże to osobom odczuwającym suchość w jamie ustnej nie stracić chęci do jedzenia – a pamiętajmy, że zmniejszona ilość śliny utrudnia przeżuwanie, połykanie produktów oraz osłabia doznania smakowe. Jeść jednak trzeba, ponieważ ograniczenie jedzenia równa się ograniczeniu stymulacji ślinianek, co zaczyna tworzyć błędne koło – nie jem, ponieważ odczuwam suchość, a niejedzenie tylko dodatkowo ją zwiększa.

Nie należy jednak zapominać, że w niektórych sytuacjach mogą okazać się konieczne specjalne leki stymulujące pracę ślinianek lub też substytuty śliny, tzw. sztuczna ślina. Każde tego typu działanie powinno być jednak skonsultowane z lekarzem. Warto zrobić to jak najszybciej, by nie dopuścić do pogłębiania się problemu – suchość w jamie ustnej da się złagodzić i na nowo cieszyć się komfortem!

lek. Michał Dąbrowski

Źródła:
1. Guzik, Ł., Kamysz, E., Kserostomia – więcej niż suchość w jamie ustnej, Farmakoterapia, Tom 65, nr 6 2009, 411-414 [dostęp: 30.01.2022]
http://www.forum-onkologiczne.com.pl/pliki/kserostomia1.pdf
2. Kaczmarek, U., Leczenie suchości jamy ustnej – przegląd piśmiennictwa, Czas. Stomatol., 2007, LX, 2, 88-95 [dostęp: 30.01.2022]
http://www.forum-onkologiczne.com.pl/pliki/kserostomia3.pdf
3. Pichór, A., Doboszyńska, A., Suchość jamy ustnej – niedoceniany problem kliniczny, Medycyna Paliatywna w Praktyce 2008;2(1):26-28. [dostęp: 30.01.2022]
https://journals.viamedica.pl/palliative_medicine_in_practice/article/view/28624
4. Pochwalski, M., Wojtowicz, A., Suchość jamy ustnej – kserostomia – przyczyny, objawy, metody leczenia – przegląd piśmiennictwa, Nowa Stomatologia 4/2003, s. 211-216 [dostęp: 30.01.2022]
http://www.czytelniamedyczna.pl/1814,suchosc-jamy-ustnej-kserostomia-przyczyny-objawy-metody-leczenia-przeglad-pis.html
5. Tomaszewska, I. M., Ślina, „mp.pl”, 22.10.2015 [dostęp: 30.01.2022]
https://www.mp.pl/pacjent/stomatologia/higiena-i-zabiegi-estetyczne/122754,slina
6. Walis, M., Kłosek. S., Częstość występowania suchości w jamie ustnej u pacjentów po 65. roku życia, Gerontologia Polska 2018; 26; 190-195 [dostęp: 30.01.2022]
https://www.akademiamedycyny.pl/wp-content/uploads/2019/02/Gerontologia_3_2018_05.pdf

Zapalenie krtani – przyczyny, objawy, leczenie

Zapalenie krtani może mieć bardzo różny przebieg – od tak łagodnego, że właściwie można go nie zauważyć, po bardzo poważny, ...
Czytaj Dalej

Swędzenie gardła – czy to powód do niepokoju?

Nieprzyjemne objawy ze strony gardła zna chyba każdy – zaczerwienienie, ból, obrzęk, drapanie, uczucie suchości, chrypka. Wśród nich często pojawia ...
Czytaj Dalej

Rinowirus – czym jest? Co powoduje?

W naturze występuje wiele patogenów, które mogą wywołać zachorowanie u ludzi. Przeziębienie to zespół objawów związanych z zapaleniem błony śluzowej ...
Czytaj Dalej